ชื่อสมุนไพร : บวบขม
ชื่ออื่นๆ : นมพิจิตร, มะนอยจ๋า(ภาคเหนือ), กะตอรอ(ปัตตานี)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Trichosanthes cucumerina L.
วงศ์ : CUCURBITACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นบวบขม เป็นไม้ล้มลุกเลื้อยพันหรือทอดเลื้อยไปตามพื้นดิน มีขนาดยาวประมาณ 2-5 เมตร มีมือเกาะจับต้นไม้อื่น ตลอดเถา กิ่งก้าน และใบมีขนขึ้นประปราย ขึ้นเองตามริมน้ำ ตามที่รกร้างทั่วไป
- ใบบวบขม เป็นใบเดี่ยว ออกเรียงสลับ ลักษณะของใบเป็นรูปห้าเหลี่ยม หรือรูปโล่แกมรูปไตถึงรูปไข่กว้าง ปลายใบแหลมหรือกลม โคนใบเว้าเข้าหากลางใบหรือเป็นรูปหัวใจ ส่วนขอบใบจักเป็นซี่ฟันและมีรอยเว้าลึกทำให้เป็น 5 แฉก แผ่นใบมีขนาดกว้างประมาณ 8-12 เซนติเมตร และยาวประมาณ 7-10 เซนติเมตรผิวใบสากมือ มีขนทั้งสองด้าน แต่ขนด้านล่างจะยาวกว่าด้านบน เส้นใบเป็นร่องลึกเห็นได้ชัด เส้นใบออกจากจุดเดียวกันที่โคนใบ 5 เส้น ก้านใบเล็กและมีขน ยาวประมาณ 2-7 เซนติเมตร
- ดอกบวบขม เป็นแบบแยกเพศ อยู่คนละต้น ดอกเพศผู้จะออกเป็นช่อยาวประมาณ 6-16 เซนติเมตร ก้านดอกเล็กคล้ายเส้นด้ายและมีขนเล็กน้อย กลีบรองกลีบดอกโคนเชื่อมติดกัน ปลายแยกออกเป็น 5 กลีบ ยาวประมาณ 1.5-1.6 เซนติเมตร กลีบยาว 1.5 มิลลิเมตร กลีบดอกมี 5 กลีบ ลักษณะเป็นรูปไข่แกมสามเหลี่ยมยาวประมาณ 7 มิลลิเมตร มีเส้น 3 เส้น กลีบอยู่ชิดกัน มีเกสรเพศผู้ 3 อัน เป็นรูปทรงกระบอก มีขนาดกว้างประมาณ 1.5 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 3 มิลลิเมตร ส่วนดอกเพศเมียจะออกเป็นดอกเดี่ยว สีเหลือง โดยจะออกตามซอกใบ ก้านดอกยาวประมาณ 3-12 มิลลิเมตร กลีบรองกลีบดอกและกลีบดอกมีลักษณะเหมือนกันดอกเพศผู้ รังไข่เป็นรูปยาวรีและมีขนยาวนุ่ม ท่อรังไข่เล็กเหมือนเส้นด้าย ยาวประมาณ 1.6-1.8 เซนติเมตร
- ผลบวบขม เป็นรูปกลมรีหรือรูปไข่ หัวท้ายแหลม ผลมีกว้างประมาณ 4-6 เซนติเมตร และยาวประมาณ
8-12 เซนติเมตร ผิวผลเป็นสีเขียวมีตุ่มเล็กๆ ขรุขระเล็กน้อย มีจุดประสีขาวทั่วผล ลายสีเขียวเข้มตามความยาวของผล ผลมักงอเล็กน้อย มีรสขม ภายในมีเมล็ดอ่อนสีขาวจำนวนมากอัดแน่นกันเป็นแถว เมื่อแก่เป็นสีดำรูปหยดน้ำ แบน มีขนาดกว้างประมาณ 0.4-0.5 เซนติเมตร และยาวประมาณ 0.8 เซนติเมตร
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ราก, ต้น, ใบ, ผล และ เมล็ด
สรรพคุณ บวบขม :
- ราก ต้านโรคมะเร็ง ยาระบาย ยาลดไข้ แก้ปวดหัว แก้หลอดลมอักเสบ
- ต้น ช่วยอาเจียน ลดไข้ ยาระบาย บำรุงหัวใจ บำรุงร่างกายฟอกเลือด ขับระดู
- ใบ ลดไข้ ช่วยระบายแต่ถ้าใช้มากจะทำให้อาเจียน
- ผล ต้านโรคมะเร็ง ช่วยย่อย เป็นยาระบาย แก้คัน รังแคและฆ่าเหา
- เมล็ด ลดไข้ ขับระดู ขับพยาธิใช้ได้ดีกับคนไข้ธาตุพิการ