ชื่อสมุนไพร : สังกรณี
ชื่ออื่นๆ : กำแพงใหญ่(เลย), ขี้ไฟนกคุ่ม(ปราจีนบุรี), หญ้าหงอนไก่, หญ้าหัวนาค(เหนือ), กวางหีแฉะ
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Barleria strigosa Willd.
ชื่อวงศ์ : Acanthaceae
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นสังกรณี เป็นไม้พุ่มล้มลุกขนาดเล็ก สูงประมาณ 30-40 เซนติเมตร เกือบทุกส่วนปกคลุมด้วยขน มีขนสีน้ำตาลตามยอดอ่อนและกิ่งอ่อน
- ใบสังกรณี เป็นใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปรี รูปไข่ถึงรูปไข่แกมใบหอก กว้าง 3-5 เซนติเมตร ยาว 7-10
เซนติเมตร ปลายใบแหลมถึงเรียวแหลม ฐานใบสอบเรียว ขอบใบเรียบ เนื้อใบบาง แผ่นใบด้านบนมีขนประปราย ด้านท้องใบมีขนตามเส้นใบ เส้นใบข้าง 4-6 คู่ ก้านใบสั้น
- ดอกสังกรณี ช่อดอกกระจะแน่น ออกที่ซอกใบหรือปลายยอด มีดอกย่อยประมาณ 10 ดอก ใบประดับรูป
ใบหอก มี 2 แผ่น กว้างประมาณ 4 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 10 มิลลิเมตร ปลายแหลม ขอบหยักซี่ฟันถี่ เป็นชายครุย หุ้มโคนดอก ดอกย่อยเมื่อบานเต็มที่มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 4 เซนติเมตร ก้านดอกย่อยยาวประมาณ 5 มิลลิเมตร กลีบเลี้ยง 2 กลีบ เรียงตัวตรงข้ามกันเป็นคู่ เชื่อมกันที่โคน ปลายแยก คู่ด้านนอกรูปไข่ กว้างประมาณ 1.6 เซนติเมตร ยาวประมาณ 2.5 เซนติเมตร ปลายแหลม ขอบหยักซี่ฟันถี่ เป็นชายครุย คู่ด้านใน รูปใบหอก ขนาดเล็ก กว้างประมาณ 2 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 10 มิลลิเมตร ปลายเรียวแหลม ขอบกลีบมีขนต่อม กลีบดอก 5 กลีบ เชื่อมกันเป็นหลอด รูปปากเปิด สีม่วงอ่อน หลอดกลีบดอกยาวประมาณ 2.5 เซนติเมตร ด้านนอกเรียบ ด้านในขรุขระ กลีบปากด้านบนมี 4 แฉก แต่ละแฉกมีขนาดใกล้เคียงกัน รูปไข่แกมรูปรี กว้างประมาณ 2 เซนติเมตร ยาวประมาณ 1.5 เซนติเมตร ปลายแฉกมนถึงกลม ขอบเรียบ ผิวด้านนอกมีขนต่อม กลีบปากด้านล่างมี 1 กลีบ ขนาดใหญ่ รูปไข่กลับ กว้างประมาณ 1.5 เซนติเมตร ยาวประมาณ 2 เซนติเมตร ปลายแฉกมน กลม ถึงเว้าตื้น ขอบเรียบ เกสรเพศผู้ 5 อัน ติดที่โคนหลอดกลีบดอก แบ่งเป็น 2 คู่ คู่ยาวมีก้านเกสรยาวประมาณ 2 เซนติเมตร ช่วงโคนมีขนสั้น ช่วงปลายเรียบ อับเรณูรูปขอบขนาน สีม่วง กว้างประมาณ 1.5 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 4 มิลลิเมตร แตกตามแนวยาว ส่วนเกสรเพศผู้คู่สั้น มีก้านเกสรยาวประมาณ 4 มม. มีขนสั้นปกคลุมตลอดความยาว อับเรณูมีขนาดเล็ก กว้าง 0.5 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 1 มิลลิเมตร มีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน 1 อัน ยาวประมาณ 3 มม. แทรกอยู่ระหว่างกลาง เกสรเพศเมีย 1 อัน รังไข่เหนือวงกลีบ รูปไข่แกมขอบขนาน กว้างประมาณ 1.5 มม. ผิวเรียบ ด้านในแบ่งเป็น 2 ช่อง แต่ละช่องมี 2 ออวุล ติดอยู่ที่แกนจานฐานดอก สูงประมาณ 2 มิลลิเมตร หุ้มรอบรังไข่ ก้านเกสรเพศเมียยาว 4-5 เซนติเมตร เกลี้ยง ยอดเกสรเพศเมียยาวประมาณ 5 มิลลิเมตร - ผลสังกรณี ผลแห้งแตก สีน้ำตาล ผิวเกลี้ยง เมล็ด รูปกลมแบน 4 เมล็ด
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ราก, ทั้งต้น
สรรพคุณ สังกรณี :
- ราก รสขม ใช้ปรุงเป็นยาแก้ร้อนในกระหายน้ำ ดับพิษไข้ทั้งปวง ถอนพิษไข้กาฬ ลดความร้อนในร่างกาย แก้ไอ แก้โลหิตกำเดา
- ทั้งต้น ต้มน้ำดื่มเป็นยาบำรุงกำลัง ดองเหล้าบำรุงกำหนัด