สมุนไพรพวกนี้ ถ้ารับประทานน้อยเป็นยาระบาย ถ้ามากเป็นยาถ่าย ขนาดจะเพิ่มหรือลดเล็กน้อยได้เเล้วแต่คนธาตุหนักธาตุเบา ผู้ใหญ่และเด็ก
ชุมเห็ดเทศ
ชื่ออื่นๆ ชุมเห็ดใหญ่, ชุมเห็ด (ไทย), ลับมื่นหลวง, ขี้คาด, หมากกะลิงเทศ (พายัพ)
ส่วนที่ใช่ ดอกสด ใบสด เมล็ดแห้ง
ขนาด 1 – 3 ช่อดอก (หรือแล้วแต่คนธาตุหนักธาตุเบา ช่อดอกใหญ่หรือเล็ก) ใบ 8–10 ใบ
วิธีใช้ ช่อดอกต้มจิ้มน้ำพริก ถ้าเป็นใบต้องปิ้งไฟใฟ้เหลืองหั่นต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้วเติมเกลือเล็กน้อย รับประทานให้หมด เมล็ดคั่วให้เหลืองใช้ชงดื่มเป็นน้ำชาระบายอ่อนๆ
มะขามแขก
ชื่ออื่นๆ –
ส่วนที่ใช้ ใบ ฝัก
ขนาด ใบหนัก 2 กรัม หรือ 2 หยิบมือ ฝัก 10 – 15 ฝัก
วิธีใช้ ต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว 5 นาที ใส่เกลือเล็กน้อยเพื่อกลบความเฝื่อน รับประทานครั้งเดียว ต้มกับน้ำใส่กระวาน หรืออบเชยลงไปเล็กน้อย แต่งรส และเพื่อบรรเทาอาการไซ้ท้อง
หมายเหตุ บางคนรับประทานแล้วไซ้ท้อง การรับประทานใบจะไซ้ท้องมากกว่าฝัก
มะขามแขก เหมาะกับผู้สูงอายุที่ท้องผูกประจำ (ท้องผูกชนิดเป็นพรรดึก)
สมอไทย
ชื่ออื่นๆ มะนะ, มานะ (พายัพ), มาแน่ (กะเหรี่ยง – เชียงใหม่), หมากแน่ะ (กะเหรี่ยง – แม่ฮ่องสอน), สมออัพยา (ไทยโบราณ)
ส่วนที่ใช้ ผลอ่อน
ขนาด 5 – 6 ผล หรือ 30 กรัม
วิธีใช้ ผลอ่อนต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว ใส่เกลือเล็กน้อย รับประทานครั้งเดียว จะถ่ายหลังให้ยาประมาณ 2 ชั่วโมง (ผลแก่เป็นฝาดสมาน)
หมายเหตุ ผลแก่เป็นยาฝาดสมาน แก้ท้องเดิน
สมอพิเภก
ชื่ออื่นๆ สมอแหน (ไทย), แหน, แหนขาว, แหนต้น (พายัพ), ลัน (เชียงราย), ซิปะดู้ (กะเหรี่ยง – เชียงใหม่)
ส่วนที่ใช้ ผลโตแต่ยังไม่แก่
ขนาด 2 – 3 ผล
วิธีใช้ ผลต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว ใส่เกลือเล็กน้อย รับประทานครั้งเดียว
คูณ
ชื่ออื่นๆ ลมแล้ง (พายัพ), ชัยพฤกษ์ (ไทย), กุเพยะ (กะเหรี่ยง – กาญจนบุรี), ราชพฤกษ์ (ใต้), ลักเกลือลักเคย (ปัตตานี)
ส่วนที่ใช้ เนื้อในฝัก (ผล)
ขนาด เนื้อใน 4 กรัม (หรือ 1 – 2 ฝัก)
วิธีใช้ แกะเนื้อในต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว ใส่เกลือเล็กน้อย รับประทานครั้งเดียว
มะกา
ชื่ออื่นๆ กอง (เหนือ), ก้องแกบ (เชียงใหม่), กาลิเนีย (อินเดีย), ส่าเหล้า (แม่ฮ่องสอน),
มาดกา (หนองคาย), สิวาลา ส่าเหล้า (กะเหรี่ยง – แม่ฮ่องสอน)
ส่วนที่ใช้ ใบเพสลาด
ขนาด 1 กำมือ (ประมาณ 10 – 15 ใบ)
วิธีใช้ ใช้ใบเพสลาดปิ้งไฟ หรือตากแห้ง ต้มกับน้ำ 2 ถ้วยแก้ว เติมเกลือเล็กน้อย ควรรับประทานตอนเช้าเมื่อตื่นนอนหรือก่อนอาหาร หรือรับประทานตอนก่อนนอน
ขี้เหล็ก
ชื่ออื่นๆ ขี้เหล้กใหญ่ (ไทย), ขี้เหล็กบ้าน, ขี้เหล็กหลวง, ขี้เหล็กกินดอก (พายัพ), ยะหา (ปัตตานี), ขี้เหล็กเผือก (เชียงใหม่),
ส่วนที่ใช้ ใบอ่อน, แก่น
ขนาด ใบ 2 – 3 กำมือ
แก่นขนาดประมาณ 2 องคุลี ใช้ 3 – 4 ชิ้น
วิธีใช้ ใช้ใบอ่อนหรือแก่น ตมกับน้ำ 1 ถึง 1 ½ ถ้วยครึ่ง เติมเกลือเล็กน้อย รับประทานเมื่อตื่นตอนเช้า หรือก่อนอาหารเช้าครั้งเดียว
ชุมเห็ดไทย
ชื่ออื่นๆ ชุดเห็ดเขาควาย, ชุมเห็ดนา, ชุมเห็ดเล็ก (ไทย), พรมดาน (สุโขทัย),
เล็บมื่น, เล็บมื่นน้อย (พายัพ – อีสาน)
ส่วนที่ใช้ ทั้งต้น, ใบ, เมล็ด
ขนาด ใบ หรือทั้งต้น ใช้ประมาณ 1 กำมือ 15 – 30 กรัม เมล็ด 1 หยิบมือ 5 – 10 กรัม
วิธีใช้ ต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว เติมกระวาน 2 ผล เพื่อกลบรสเหม็นเขียวและเกลือเล็กน้อย รับประทานตอนเช้าก่อนอาหาร เมล็ดคั่วให้เหลืองใช้ชงเป็นน้ำชาดื่มระบายอ่อนๆ
ตองแตก
ชื่ออื่นๆ ทนดี, ถ่อนดี (ไทย), เปล้าตองแตก (พายัพ), น้องป้อมลอง, ปอม (เลย),
ยามูเวอร์ (เงี้ยว)
ส่วนที่ใช้ ใบ เมล็ด ราก
ขนาด ใบ 2 – 4 ใบ ราก 1 หยิบมือ ส่วนเมล็ดทำให้ถ่ายมาก ไม่นิยมใช้
วิธีใช้ ยาไทยนิยมใช้ราก ต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว เติมเกลือเล็กน้อย รับประทาน
แสมสาร
ชื่ออื่นๆ ขี้เหล็ดโคก, ขี้เหล็กเเพะ, ขี้เหล็กป่า, ขี้เหล็กสาร (ปราจีนบุรี), กะบัด, กราบัด (โคราช), ไงซาน (เขมร- สุรินทร์)
ส่วนที่ใช้ ใบ เปลือก แก่น
ขนาด ใบ หรือเปลือก 1 กำมือ แก่น 7 – 8 ชิ้น
วิธีใช้ ใช้ต้มกับน้ำ 1 ถ้วยแก้ว เติมเกลือเล็กน้อย รับประทานครั้งเดียว
มะละกอ
ชื่ออื่นๆ ก้วยลา (ยะลา), แตงต้น (สตูล), มะก้วยเทศ (เหนือ), มะเต๊ะ (ปัตตานี), ลอกอ (มลายู), สะกุยเส่ (กะเหรี่ยง – แม่ฮ่องสอน), หมักหุ่ง (เลย – นครพนม), หมากซางพอ (ฉาน – แม่ฮ่องสอน), มะหุ่ง (ลานช้าง), มากอี (สนามแจง)
ส่วนที่ใช้ ผลสุก
ขนาด ไม่จำกัด
วิธีใช้ ใช้รับประทานเป็นผลไม้ ช่วยระบาย
แมงลัก
ชื่ออื่นๆ ก้อมก้อขาว (เหนือ), มังลัก (กลาง)
ส่วนที่ใช้ เมล็ด
ขนาด 1 – 2 ช้อนชา
วิธีใช้ แช่น้ำให้พอง แล้วดื่มก่อนนอน จะช่วยทำให้ระบาย
มะขาม
ชื่ออื่นๆ เหมือน 1.8
ส่วนที่ใช้ เนื้อที่หุ้มเมล็ด (มะขามเปียก)
ขนาด ถ้าแกะเมล้กแล้วขนาด 2 หัวเเม่มือ 15 – 30 กรัม
วิธีใช้ จิ้มเกลือรับประทาน แล้วดื่มน้ำตามมากๆ
