ธาตุสมุฏฐาน เส้นประธานสิบและสัญญาณห้า

ธาตุสมุฏฐาน

ปัถวีธาตุ ประกอบด้วย อวัยวะ 18 อย่าง และอื่น ๆ อีก 2 อย่าง ได้แก่

เกศา (ผม) เมื่อพิการ เจ็บตามหนังศีรษะและผมร่วง ผมหงอก แห้ง แตกปลาย
โลมา (ขน) เมื่อพิการ เจ็บตามผิวหนังและขนร่วง
นขา (เล็บ) เมื่อพิการ ปวดที่โคนเล็บ
ทันตา (ฟัน) เมื่อพิการ ปวดตามรากฟัน แมงกินฟัน เป็นรำมะนาด
ตะโจ (หนัง เมื่อพิการ มีอาการคันตามผิวหนัง แสบร้อน เป็นโรคผิวหนัง
มังสัง (เนื้อ) เมื่อพิการ เสียวไปทั้งตัว มีฟกบวม
นหารู (เอ็น) เส้นและเอ็นในร่างกาย ได้แก่ เส้นประธาน 10 มีบริวาร 2700 เส้น เมื่อพิการ ให้เมื่อยให้เสียว แต่ถ้าเป็นเส้นอัมพฤกษ์ จะให้โทษถึง 11 ประการ
อัฐิ (กระดูก) เมื่อพิการ ให้เมื่อยในข้อในกระดูก
อัฐิมิญชัง (เยื่อในกระดูก) เมื่อพิการ เป็นเหน็บชา
วักกัง (ม้าม) เมื่อพิการ ทำให้สะท้านร้อนสะท้านหนาว
หทยัง (หัวใจ) เมื่อพิการ ทำให้เสียอารมณ์ ใจน้อย ขี้โมโหง่าย
ยกนัง (ตับ) เมื่อพิการ ทำให้ตับหย่อน
กิโลมกัง (พังผืด) เมื่อพิการ อกแห้ง ให้กระหายน้ำ ให้อาเจียนจุกเสียด
ปิหกัง (ไต) เมื่อพิการ ขัดในอก แน่นอก ให้ท้องพอง อ่อนเพลีย ทำให้บวม
ปัปผาสัง (ปอด) เมื่อพิการ ทำให้กระหายน้ำ ร้อนในอก ให้หอบหนัก (กาฬขึ้นที่ปอด) ให้เจ็บปอด
อันตัง (ไส้ใหญ่) นับ 2 ตอน ตอนบนรวมกระเพาะอาหาร ตอนล่างต่อจากไส้น้อยไปทวารหนัก เมื่อพิการ ให้ลงเป็นกำลัง ให้แน่น ให้ไส้ตีบ ให้พะอืดพะอม ให้ท้องขึ้นท้องพอง ให้ปวดท้อง ให้ขัดอก
อันตคุนัง (ไส้น้อย) ไส้เล็กที่ขดต่อจากกระเพาะอาหาร ไม่ต่อกับไส้ใหญ่ตอนล่าง (บางตำราเรียกว่า สายรัดไส้) เมื่อพิการ ให้วิงเวียนหน้าตา ให้หาว ให้เรอ ให้จุกให้เสียด ให้เจ็บหลังเจ็บสะเอว ให้เสมหะขึ้นคอ ให้ร้อนคอร้อนท้องน้อย
อุทริยัง (อาหารใหม่) อาหารที่อยู่ในลำไส้ตอนบน ในกระเพาะอาหาร เมื่อพิการ ถ้าอิ่มทำให้ร้อนท้อง สะอึก ขัดยอก จุกเสียดตามชายโครง พะอืดพะอม
กรีสัง (อาหารเก่า) กากอาหารที่อยู่ในไส้ใหญ่ตอนล่างและตกไปทวารหนัก เมื่อพิการ ให้อุจจาระไม่ปกติ ธาตุเสีย ริดสีดวง
มัตถเกมัตถลุงคัง (มันในสมอง) เมื่อพิการ เจ็บในกระบาลศีรษะ ตามืด หูตึง ปากและจมูกเฟ็ดขึ้น ลิ้นกระด้าง

อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ)

ปิตตัง (น้ำดี) แบ่งเป็น 2 อย่าง พัทธปิตตะ (น้ำดีในฝัก) อพัทธปิตตะ (น้ำดีนอกฝัก) เมื่อพิการ พัทธปิตตะ ให้มีอาการคลุ้มคลั่งเป็นบ้า มักให้สะดุ้งตกใจให้หวาด อพัทธปิตตะ ทำให้ปวดศีรษะ ตัวร้อน สะท้านร้อนสะท้านหนาว ตาเหลือง ปัสสาวะเหลือง จับไข้
เสมหัง (น้ำเศลษ) แบ่งเป็น 3 อย่าง 1) ศอเสมหะ ในลำคอ 2) อุรเสมหะ ในหลอดลม 3) คูถเสมหะ ออกจากทวาร เมื่อพิการ ศอเสมหะ ทำให้เจ็บคอ คอแห้งเป็นหืด อุรเสมหะ ทำให้ผอมเหลือง เป็นดาน เป็นเถา ให้แสบในอก อกแห้ง คูถเสมหะ ให้ตกอุจจาระเป็นเสมหะ และโลหิต
ปุพโพ (น้ำหนอง) เมื่อพิการ ทำให้ไอ เบื่ออาหาร ให้รูปร่างซูปผอม มักไอเป็นเลือด กินอาหารไม่รู้จักรส มักเป็นฝีภายใน 7 ประการ
โลหิตตัง (เลือด) มี 2 อย่าง คือ โลหิตดำและแดง เมื่อพิการ เป็นไข้ตัวร้อน ให้คลั่งเพ้อ ปัสสาวะแดง เป็นเม็ดตามผิวหนัง เป็นปานดำ ปานแดงและกาฬโรค
เสโท (เหงื่อ) เมื่อพิการ ให้สวิงสวายให้ตัวเย็น อ่อนเพลีย อ่อนอกอ่อนใจ มักให้เชื่อมซึม ให้เหงื่อตกหนัก ให้ตัวขาวซีด
เมโท (มันข้น) เมื่อพิการ ผุดเป็นแผ่นตามผิวหนัง เป็นวง เป็นดวง ให้ปวดแสบปวดร้อนตามผิวหนัง เป็นน้ำเหลืองไหล
อัสสุ (น้ำตา) เมื่อพิการ ตาเป็นผ้า ตาแฉะ น้ำตาไหล ตาเป็นต้อ ตามัว
วสา (มันเหลว) หยดมันและน้ำเหลืองในกาย เมื่อพิการ ให้ผิวเหลือง ตาเหลือง มือเท้าบวม
เขโฬ (น้ำลาย) เมื่อพิการ เจ็บคอ ให้ปากเปื่อยน้ำลายเหนียว เป็นเม็ดยอดในลิ้นในคอ
สิงฆานิกา (น้ำมูก) เมื่อพิการ ให้ปวดในสมอง ตามัว น้ำมูกตก
ลสิกา (น้ำมันไขข้อ) เมื่อพิการ ให้เจ็บปวดข้อ
มูตตัง (น้ำปัสสาวะ) เมื่อพิการ ปัสสาวะเป็นสีต่าง ๆ ปวดแสบตามลำท่อทางเดินปัสสาวะและกระเพาะปัสสาวะ ขัดเบา เจ็บหัวหน่าว เป็นมุตกิด สันทฆาต

วาโยธาตุ

อุทธังคมาวาตา คือลมพัดขึ้นเบื้องบน ได้แก่ หาวเรอ เมื่อพิการ ให้มือเท้าขวักไขว่ ร้อน ท้องทุรนทุราย หาวเรอบ่อย เสมหะเฟ้อ
อโธคมาวาตา คือลมพัดลงเบื้องต่ำ ได้แก่ ผายลม เมื่อพิการ ให้ยกมือและเท้าไม่ไหว เมื่อย ขบไปทุกข้อ กระดูก
กุจฉิสยาวาตา คือลมสำหรับพัดอยู่ในท้อง แต่พัดนอกลำไส้ เมื่อพิการ ท้องลั่น ให้ดวงจิตสวิงสวาย เมื่อยขบทุกข้อ
โกฏฐาสยาวาตา คือลมสำหรับพัดในลำไส้และกระเพาะอาหาร เมื่อพิการ ให้ขัดในอก จุกเสียด อาเจียน เหม็นข้าว
อังคมังฆานุสาริวาตา คือลมสำหรับพัดทั่วสรีรกาย (โลหิตแต่ก่อนเรียกลม) เมื่อพิการ นัยน์ตาพร่า วิงเวียน เจ็บสองหน้าขา เจ็บตามกระดูกสันหลัง กินอาหารไม่ได้ ไม่รู้จักรส
อัสสาสปัสสาสวาตา (ลมหายใจ) เมื่อพิการ หายใจไม่สะดวก หายใจสั้นเข้า ๆ จนหายใจไม่ออก

เตโชธาตุ

สันตัปปัคคี คือไฟสำหรับอุ่นกาย เมื่อพิการ กายเย็นชืด
ปริทัยหัคคี คือไฟสำหรับทำให้ร้อนระส่ำระสาย ต้องอาบน้ำและพัด เมื่อพิการ มือเท้าเย็น เหงื่อตก ชีพจรไม่เดินตามปกติ
ชีรณัคคี คือไฟสำหรับเผาให้แก่คร่ำคร่า ทำให้ร่างกายเหี่ยวแห้งทรุดโทรม ทุพพลภาพ เมื่อพิการ ให้ผอมเหลือง ให้ครั่นตัว วิงเวียน หูหนัก ร้อนในอก เหม็นปาก หวานปากตัวเอง โลหิตออกจากปากจากจมูกจากหู กินอาหารไม่รู้จัก
ปริณามัคคี คือไฟสำหรับย่อยอาหาร ทำให้อาหารกลืนลงไปให้แหลก ละเอียด เมื่อพิการ ให้ขัดข้อมือข้อเท้าเป็นมองคร่อ คือปวดเป็นหวัด ไอ ปวดฝ่ามือเท้า ท้องแข็ง ผะอืดผะอม

เส้นประธานสิบ

เส้น หมายถึง หลอดเลือด เอ็น กล้ามเนื้อ เยื่อหุ้มกระดูก พลังประสาท และพลังเลือดลม เส้นเอ็นทั่วร่างกายประมาณ 72,000 เส้น และมีเอ็น 10 เส้น เป็นประธาน
เส้นเอ็นประธาน 10 เส้นในร่างกายมนุษย์ที่มีต้นกำเนิดบริเวณรอบสะดือแล้วไปยังจุดสุดท้ายที่ควบคุมการทำงานของระบบต่าง ๆ
กายวิภาคศาสตร์และสรีรวิทยาของเส้นสิบ
1 เส้นอิทา

แนวเส้นของพลังหรือผลการทำงานของระบบไหลเวียนโลหิตและระบบประสาท ที่มาเลี้ยงบริเวณลำไส้ใหญ่ส่วนปลาย อวัยวะเพศและบริเวณขา ลมประจำเส้นคือ สมจันทรกะลา
จุดเริ่มต้นอยู่ห่างจากสะดือ ไปทางซ้ายมือประมาณ 2 นิ้วมือ แล่นลงไปที่หัวหน่าว และต้นขาเบื้องซ้ายด้านหน้า จนถึงเหนือหัวเข่า แล้วอ้อมไปทางซ้าย จดกึ่งกลางต้นขาด้านหลัง แล่นขึ้นบนผ่านกึ่งกลางแก้มก้นไปข้างกระดูกสันหลัง ขึ้นไปข้างกระดูกสันคอกระหวัดขึ้นไปบนศีรษะที่หน้าผาก ไปข้างสันจมูก มาประจำอยู่ที่ข้างจมูกซ้าย
อาการผิดปกติ ทำให้ปวดศีรษะอย่างมาก ตามืดมัว ปากเบี้ยว เจ็บสันหลัง บางครั้งมีกำเดาและลมระคน มีอาการเรียกลมปะกัง บางครั้งท้องมีอาการเรียกว่า ลมพะหิ โทษของเส้นอิทา เรียกว่า ลมจันทร์

2 เส้นปิงคลา

เป็นเส้นที่มีความคล้ายคลึงกับเส้นอิทา แต่อยู่คนละข้างของลำตัว หากเส้นอิทาและปิงคลาผิดปกติอาจเกิดอัมพาต ปากเบี้ยว ปวดศีรษะรุนแรง ลมประจำเส้น คือ ลมสูญทะกะลา

3 เส้นสุมนา (สุมะนา)

เป็นเส้นอยู่กลางลำตัว มีความสำคัญมากต่อบริเวณหัวใจ การทำงานของสมอง ระบบประสาทที่เป็นไขสันหลัง หลอดเลือดแดงใหญ่ กลุ่มประสาทที่อยู่กลางตัว ลมประจำเส้น คือ ลมชิวหาสดมภ์
จุดเริ่มอยู่เหนือสะดือประมาณ 3 นิ้ว อยู่กึ่งกลางระหว่างสะดือกับใต้บริเวณกระดูกอก แล่นขึ้นไปใต้กระดูกอก แล่นผ่านลำคอไปจรดโคนลิ้น
อาการผิดปกติ เกิดอาการทางจิต จิตคลุ้มคลั่ง ละเมอ นอนไม่หลับ ลิ้นไม่รู้รส มีผลทำให้เกิดอาการพูดไม่ออก (ลมชิวหาสดมภ์) เกิดอาการจุกอก เกิดเอ็นเป็นลำ (ลมดาลตะคุณ) เป็นโรคเกี่ยวกับหัวใจ เส้นสุมนานี้สำคัญมาก โดยเฉพาะถ้าเกิดในวันอาทิตย์มีอันตรายถึงตาย

4 เส้นกาลทารี (กาละธารี, กาละทารี)

เป็นเส้นเกี่ยวกับระบบไหลเวียนโลหิตและระบบประสาทที่ไปเลี้ยงบริเวณแขน ขา ท้อง ใช้รักษาอาการปวดที่ไหล่ แขนขา เอว
จุดเริ่มต้นที่กึ่งกลางท้อง แตกเป็น 4 เส้น สองเส้นบนเหนือสะดือ แล่นผ่านราวนมทั้งสองข้าง ถึงข้อมือทั้งสองข้าว แล้วไปที่นิ้วมือทั้งสิบ สองเส้นล่างใต้สะดือ 1 นิ้ว แล่นไปขาทั้งสองถึงข้อเท้าทั้งสองข้าง แล้วเลยไปที่นิ้วเท้าทั้งสิบ
อาการผิดปกติ มีอาการเย็นชาทั้งตัว ให้จับเย็น หนาวสะท้าน เกิดจากอาหารผิดสำแดง บางครั้งเกิดลมเรียกว่า ลมสหัสรังสี คือหมดสติไม่รู้ตัว

5 เส้นสหัสรังสี

เป็นเส้นเกี่ยวกับตาข้างซ้าย และจุดที่อยู่ใบหน้าและคอ เรียกว่า เส้นรากตาซ้าย
จุดเริ่มต้นอยู่ต่ำกว่าสะดือ 2 นิ้วมือ แล่นลงไปต้นขาด้านใน ไปตามหน้าแข้งด้านในจดปลายเท้าซ้ายด้านใน และกระหวัดมาทางหน้าแข้งด้านนอก ไปต้นขา และกระหวัดกลับทางต้นขาใกล้สะโพก ขึ้นไปตามชายโครงด้านหน้า ผ่านหัวนมไปใต้คางซ้าย ขึ้นไปยังนัยน์ตาข้างซ้าย
อาการผิดปกติ ลมจักขุนิวาตและอัคคะนิวารคุณ ทำให้เจ็บกระบอกตา วิงเวียน ลืมตาไม่ขึ้น สาเหตุอาจเกิดจากการกินของมัน หวานเกินไป มักเกิดในวันศุกร์

6 เส้นทวารี (ทุวารี)

เป็นเส้นเหมือนเส้นสหัสรังสี แต่เกี่ยวข้องกับตาข้างขวา รวมถึงคอและใบหน้า เรียกว่า เส้นรากตาขวา
อาการผิดปกติ ตาลืมไม่ขึ้น วิงเวียน ปวดตามาก ถ้ากำเริบ ปวดตาทั้งสองข้าง บางครั้งทำให้ตาพร่าไม่เห็น ถ้าเกิดบ่อย ๆ จะเกิดโรคปัตคาด เกิดจากรับประทานน้ำมันมะพร้าวอันมันหวานจัดบ่อย ๆ และมักเกิดในวันอังคาร

7 เส้นจันทภูสัง (เส้นลาวุสัง)

เป็นเส้นเกี่ยวข้องกับหู ส่วนใหญ่อยู่บริเวณคอ ประสาทและหลอดเลือดที่ไปเลี้ยงหู หลังหู ใต้หู ต่อมน้ำลาย มีผลต่อการเบื่อและเจริญอาหาร การนอน เรียกว่า เส้นรากหูซ้าย
จุดเริ่มต้นอยู่ข้างซ้ายของสะดือประมาณ 3 นิ้ว ลึกลงไปประมาณ 2 นิ้ว แล่นไปราวนมซ้าย ขึ้นผ่านก้านคอ แนบชิดก้านคอ ไปหลังหูเข้าไปในหูข้างซ้าย
อาการผิดปกติ หูตึง ลมออกหู เกิดลมชื่อ ลมคะพาหุ ทำให้มีอาการหูตึง มักเกิดโรคในวันพุธ เกิดจากการอาบน้ำมากเกินไป

8 เส้นรุชำ (รุทัง)

เป็นเส้นเหมือนเส้นจันทภูสัง แต่อยู่แนวด้านขวา เรียกว่า เส้นรากหูขวา
อาการผิดปกติ หูตึง ลมออกหู ปวดหู เกิดจากการชอบกินน้ำมะพร้าว

9 เส้นสุขุมัง (เส้นนันทะกะหวัด)

เป็นเส้นที่เกี่ยวกับระบบขับถ่ายอุจจาระเป็นส่วนใหญ่ เป็นเส้นบริเวณ ทวารหนัก ฝีเย็บ กระตุ้นประสาทวากัสที่เป็นประสาทสมองคู่ที่ 10 ที่ควบคุมการอาเจียน สะอึก สะอื้น การทำงานของกระบังลม หอบเหนื่อย อาการบวที่เกี่ยวกับไต และหัวใจ
จุดเริ่มต้นที่กึ่งกลางท้องใต้สะดือ 3 นิ้ว เยื้องไปซ้ายเล็กน้อย แล่นไปที่ทวารหนัก
อาการผิดปกติ ตึงบริเวณทวาร รับประทานอาหารเล็กน้อยรู้สึกอึดอัดแน่นท้อง มักเกิดวันอาทิตย์ เป็นผู้ที่กินอาหารมันจัด

10 เส้นสิกขินี (เส้นสิขินี เส้นคิชฌะ)

เป็นเส้นที่เกี่ยวกับทางเดินปัสสาวะที่ประกอบด้วยไต ท่อไต กระเพาะปัสสาวะ จุดสำคัญที่อยู่บริเวณท้อง ท้องน้อย
จุดเริ่มต้นที่กึ่งกลางท้องใต้สะดือ 3 นิ้ว เยื้องไปขวาเล็กน้อย แล่นไปที่ทวารเบา
อาการผิดปกติ คือ ขัดเบา ปัสสาวะขุ่น เจ็บหัวหน่าว เกิดลมเรียกว่า ลมราทยักษ์ เกิดจากเอ็นขององคชาตร้าวหม่นหมอง เกิดเพราะน้ำกามถูกั้นไม่ตกออกเวลากำหนัด หรือหนองใน สำหรับสตรีเกิดจากปัญหาของโลหิตเกี่ยวกับมดลูก เจ็บท้องน้อย เจ็บสีข้างและเอว

สัญญาณห้า

จุดสัญญาณในการนวด หมายถึง จุดหรือตำแหน่งสำคัญของเส้นในร่างกายที่ทำให้มีการหมุนเวียนโลหิต ความร้อนและพลังประสาทไปเลี้ยงระบบข้อต่อ กระดูก กล้ามเนื้อ เส้นเอ็น และบริเวณต่าง ๆ ของร่างกายที่อยู่ในการควบคุมของเส้นนั้น
สัญญาณ 5 เป็นจุดนวดตามสายการนวดแบบราชสำนัก เป็นจุดที่มีความสำคัญในการจ่ายกำลังของเลือด จ่ายพลังประสาท เพื่อไปกระตุ้นให้เกิดผลของการรักษาโรคต่าง ๆ จุดสัญญาณหลักมีอยู่เส้นละ 5 จุด เรียกว่า สัญญาณห้า มี 9 จุดดังนี้ 1)สัญญาณ 5 หลัง 2)สัญญาณ 5 ขาด้านนอก 3)สัญญาณ 5 ขาด้านใน 4)สัญญาณ 5 แขนด้านนอก 5)สัญญาณ 5 แขนด้านใน 6)สัญญาณ 5 หัวไหล่ 7)สัญญาณ 5 ท้อง 8)สัญญาณ 5 ศีรษะด้านหน้า 9)สัญญาณ 5 ศีรษะด้านหลัง