รสยา 9 รส ในการศึกษาเรื่องสรรพคุณเภสัช ได้สรุปรสชองวัตถุธาตุได้ รสยา 9 รส จำแนกให้ละเอียดออกไป ดังนี้
- รสฝาด สรรพคุณ มีฤทธิ์ทางสมาน เช่น สมานบาดแผลทั้งภายในและภายนอก แผลสด แผลเปื่อย กัดเนื้อร้าย แก้โรคบิด ท้องร่วง แก้อุจจาระธาตุพิการ คุมธาตุ แสลงกับโรคไอ ท้องผูก โรคลม โรคพรรดึก ท้องผูก เตโชธาตุพิการ (ธาตุไฟ)
- รสหวาน สรรพคุณ มีฤทธิ์ซึมซาบไปตามเนื้อ เช่น ทำให้เนื้อในร่างกายชุ่มชื้น บำรุงกล้ามเนื้อ บำรุงหัวใจ เจริญอาหาร แก้อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง แก้ไอ แก้เสมหะแห้ง แก้หอบ แสลงกับโรค ฟันผุ เสมหะเฟื่อง อาเจียน โรคเบาหวาน น้ำเหลืองเสีย บาดแผล
- รสเมาเบื่อ สรรพคุณ แก้พิษ เช่น พิษดี พิษเสมหะ พิษโลหิต พิษไข้ พิษสัตว์กัดต่อย แก้โรคทางอาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) แก้พยาธิ ผื่นคัน แสลงกับโรค หัวใจพิการ ไอ
- รสขม สรรพคุณ แก้ในทางโลหิตและดี แก้กำเดา แก้ไข้ต่างๆ เช่น ไข้ตัวร้อน ไข้จับสั่น บำรุงน้ำดี เจริญอาหาร ช่วยย่อยอาหาร แสลงกับโรค หัวใจพิการ โรคลม จุกเสียด แน่นเฟ้อ
- รสเผ็ดร้อน สรรพคุณ แก้โรคลมจุกเสียด ขับลมให้ผายหรือเรอ บำรุงเตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ขับเหงื่อ ช่วยย่อยอาหาร แสลงกับโรค ไข้ตัวร้อน เพ้อคลั่ง
- รสมัน สรรพคุณ มีฤทธิ์ซึบซาบไปตามเส้นเอ็น แก้เส้นเอ็นพิการ บำรุงเส้นเอ็น แก้ปวดเมื่อย บำรุงไขข้อ บำรุงเยื่อกระดูก เป็นยาอายุวัฒนะ ให้ความอบอุ่นแก่ ร่างกาย แสลงกับโรค เสมหะพิการ เช่น ไอ หอบ บิด และไข้ต่างๆ ร้อนในกระหายน้ำ
- รสหอมเย็น สรรพคุณ บำรุงหัวใจ ตับ ปอด บำรุงครรภ์ แก้อ่อนเพลีย ชูกำลัง แก้กระหายน้ำดับพิษร้อน แสลงกับโรค ลมจุกเสียดแน่น ลมป่วง
- รสเค็ม สรรพคุณ มีฤทธิ์ซึมซาบไปตามผิวหนัง แก้โรคผิวหนัง โรคพรรดึก ถ่ายชำระน้ำเหลือง ชำระเมือกมันในลำไส้ ฟอกโลหิต แก้เสมหะเหนียว แสลงกับโรค อุจจาระธาตุพิการ โรคบิดมูกเลือด กระเพาะอาหารเป็นแผล
- รสเปรี้ยว สรรพคุณ แก้เสมหะพิการ แก้เสมหะเหนียว แก้ไอ แก้ท้องผูก ระบายอุจจาระ ฟอกโลหิต แก้กระหายน้ำ แสลงกับโรค น้ำเหลืองเสีย ท้องเสีย และไข้ต่างๆ
นอกจากนี้ในตำราเวชศึกษายังเพิ่ม รสจืด อีกหนึ่งรส สรรพคุณ แก้เสมหะ ขับปัสสาวะ ดับพิษไข้ ดับพิษปวดร้อน แก้ทางเตโชธาตุ ไม่แสลงกับโรคใด
ตัวอย่างของตัวยารสต่างๆ รสยา 9 รส
ตัวยารสฝาด สำหรับสมาน ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- ลูกเบญกานี รสฝาด แก้บิดปวดเบ่ง ปิดธาตุ แก้ท้องร่วง แก้ปวดมดลูก สมานบาดแผล
- ทับทิมทั้ง 5 รสฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด ปิดธาตุ สมานบาดแผล
- ลูกสมอพิเภกแก่ รสฝาด แก้ไข้ แก้ริดสีดวง แก้บิด และแก้โรคตา
- สีเสียดทั้ง 2 รสฝาด สมานบาดแผลและคุมธาตุ แก้ท้องร่วง บิด แก้ลงแดง แก้อติสาร แก้บาดแผล ล้างบาดแผลที่ถูกไฟ และโรคผิวหนัง
- ฝรั่งทั้ง 5 รสฝาดเย็น ถอนพิษบาดแผล แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือดและปวดเบ่ง
- เปลือกนนทรี หรือเปลือกต้นตาเสือ รสฝาด กล่อมเสมหะและโลหิต แก้บิดมูกเลือด ปิดธาตุ สมานบาดแผล ขับประจำเดือน รัดมดลูก ขับลมผาย แก้ท้องร่วง
- เปลือกขี้อาย รสฝาด แก้อุจจาระเป็นฟอง แก้ท้องร่วง แก้บิดเรื้อรัง แก้ปวดแบ่ง คุมธาตุ ชะล้างบาดแผล
- เปลือกเพกา รสฝา ดับพิษโลหิต แก้น้ำเหลืองเสีย สมานบาดแผล ขับเลือดเน่าในเรือนไฟ
- เปลือกลูกมังคุด รสฝาด สมานบาดแผล แก้บิด แก้ลงท้อง ท้องเดิน ล้างแผล
- ลูกกราย รสฝาด แก้บิดปวดเบ่ง แก้เสมหะเป็นพิษ คุมธาตุ สมานบาดแผล แก้ท้องร่วง
ตัวยารสหวาน ซึมซาบไปตามเนื้อ ตัวยาและ สรรพคุณ เช่น
- ดอกคำไทย รสหวาน บำรุงโลหิต แก้แสบร้อนคันตามผิวหนัง แก้บิด แก้ไตพิการ
- ดอกคำฝอย รสหวาน บำรุงโลหิตและน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้แสบร้อน ตามผิวหนัง บำรุงหัวใจ บำรุงประสาท ขับระดู
- งวงตาลโตนด รสหวานเย็น แก้พิษตานซาง ขับพยาธิ บำรุงดวงจิตให้ชื่นบาน
- ตานหม่อน รสหวานเย็น แก้พิษตานซาง ขับไส้เดือน บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุ
- น้ำอ้อย กลิ่นหอมรสหวานเย็น น้ำอ้อยแดงรสหวานขมเล็กน้อย แก้เสมหะและหืดไอ กระจายเสมหะ ขับปัสสาวะ
- รากชะเอมจีน (ชะเอมเทศ) ขับเลือดเน่า บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้กำเดา แก้น้ำลายเหนียว
- รากชะเอมไทย รสหวาน แก้โรคในคอ แก้ลม แก้รัตตะปิตตะโรค
- เหง้าสับปะรด รสหวาน ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้นิ่ว แก้หนองใน ขับระดูขาว
- รากและดอกมะพร้าว รสหวาน แก้ลงท้อง แก้อ่อนเพลีย แก้ปากเปื่อย แก้ไข้ตานซาง แก้ไข้กำเดา
- ดอกอังกาบ รสหวาน แก้สตรีระดูขัด บำรุงไฟธาตุ แก้ไข้
ตัวยารสเมาเบื่อ แก้พิษ ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- ใบกระท่อม เมาเบื่อขมฝาด แก้บิดปวดมวน แก้ปวดท้อง แก้ท้องร่วง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
- กัญชา รสเมา เจริญอาหาร ชูกำลัง ทำให้ใจขลาดกลัว
- ใบลำโพง รสเมา แก้พิษฝี แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ แก้หอบหืด ดอกลำโพง รสเมาหวาน แก้หอบหืด เมล็ดลำโพง รสเมามัน แก้ไข้พิษ ไข้ที่ทำให้กระสับกระส่าย (เวลาใช้ต้องทำให้น้ำมันในเมล็ดหมดไป) น้ำมันจากเมล็ด รสเมาเบื่อ แก้กลากเกลื้อน หิด เหา รากลำโพง รสเมาหวาน แก้พิษกาฬทั้งปวง ดับพิษร้อน แก้พิษร้อน แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ แก้ไข้พิษเซื่องซึม แก้พยาธิ
- สะแกทั้ง 5 รสเบื่อเมา ขับพยาธิและไส้เดือน แก้โรคตานขโมย แก้ฝีตานซาง
- ลูกกระเบียน ลูกกระเบา รสเมาเบื่อ ฆ่าพยาธิกลางเกลื้อน แก้มะเร็ง คุดทะราด โรคเรื้อน กุฏฐัง
- ลูกสะบ้าต่างๆ รสเมาเบื่อ (เผา) แก้พิษไข้ ทาแก้พยาธิทั้งปวง
- รากขันทองพยาบาท รสเมาเบื่อ แก้พิษลม แก้ประดง แก้พยาธิต่างๆ
- รากทองพันชั่ง รสเมาเบื่อ แก้กลากเกลื้อนผื่นคัน ดับพิษไข้ แก้โรคผิวหนังและมะเร็ง
- ชุมเห็ดเทศทั้ง 5 รสเบื่อเอียน ขับพยาธิในลำไส้ รู้ถ่ายเองปิดเอง โรคผิวหนังทุกชนิด
- เถากระไดลิง รสเมาเบื่อ แก้พิษทั่งปวง แก้ไข้เซื่องซึม ขับเหงื่อ
ตัวยารสขม แก้ทางโรหิตและดี ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- เถาบอระเพ็ด รสขมเย็น แก้ไข้ แก้เสมหะ แก้โลหิต บำรุงน้ำดี เจริญอาหาร เป็นยาอายุวัฒนะ
- เถามะระ รสขมเย็น บำรุงน้ำดี แก้ไข้ แก้กระหายน้ำ
- ลูกกระดอม รสขม แก้ไข้ บำรุงน้ำดี ให้เจริญอาหาร
- เถาชิงช้าชาลี รสขม แก้ไข้เหนืออันเกิดเพื่อโลหิต แก้ไข้ บำรุงกำลัง บำรุงไฟธาตุ เจริญอาหาร ทำให้เลือดในกายเย็น แก้สะอึก แก้ร้อนในกระหายน้ำ ขับน้ำย่อยอาหาร
- เถาขี้กาแดง รสขม บำรุงน้ำดี ถ่ายล้างเสมหะให้ตก ดับพิษเสมหะและโลหิต
- เปลือกต้นสะเดา รสขมฝากเย็น แก้บิดมูกเลือด
- มะกาเครือหรือสะไอเครือ รสขม แก้เสมหะเป็นพิษ แก้บิด แก้พยาธิ แก้ปวดเบ่ง ขับเสมหะ ขับฟอกโลหิตระดู
- ใบและลูกมะแว้งเครือ รสขม บำรุงธาตุ แก้ไอ แก้น้ำลายเหนียว แก้เสมหะ
- ลูกประคำดีควาย รสขม แก้กาฬภายใน ดับพิษตานซาง
- ดีสัตว์ต่างๆ รสขม ขับยาให้เล่นเร็ว บำรุงน้ำดี และโลหิต
ตัวยารสเผ็ดร้อน แก้ลม ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- ลูกจันทน์เทศ รสเผ็ดร้อน แก้ปวดท้อง ชูไฟธาตุ แก้ธาตุพิการ เจริญอาหาร รัดมดลูก
- ดอกจันทน์ รสเผ็ดร้อน แก้ลมจุกเสียด แก้ปวดท้อง ชูไฟธาตุ
- ลูกกระวาน รสเผ็ดร้อน กระจายเสมหะ โลหิต แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียด ขับลมในท้อง
- กานพลู รสเผ็ดร้อน กระจายลมเมหะอันข้น แก้เสมหะอันเกิดในกองโลหิต และแก้รัตตะปิตตะโรค และกระทำให้อาหารงวด แก้ปวดท้อง แก้รำมะนาด
- รากพาดไฉน รสเผ็ดร้อน แก้เสมหะ ขับลมผาย
- หัวเตาเกียด รสเผ็ดร้อน แก้โรคตับปอดพิการ แก้ตับทรุด ฟอกเสมหะ
- พริกหอม รสเผ็ดร้อน ขับลมในกระเพาะอาหารและลำไส้
- พริกหาง รสเผ็ดร้อน บำรุงธาตุ แก้ปวดท้อง ขับลม ขับปัสสาวะ ขับหนอง
- ขิงแห้ง รสเผ็ดร้อนหวาน แก้พรรดึก กระจายลม แก้จุกเสียด ขับเหงื่อ แก้ไข้ตรีโทษ
- หัวกระชาย รสเผ็ดร้อน แก้มุตกิด แก้โรคในปาก แก้ลมอันเกิดแต่กองหทัยวาตะ
ตัวยารสมัน แก้เส้นเอ็น ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- เมล็ดงา รสมัน บำรุงไขมัน และแก้เส้นเอ็น แก้เมื่อย บำรุงกำลัง
- เมล็ดถั่วเขียว รสมัน แก้ร้อนภายใน แก้ขัดข้อ บำรุงเนื้อและกระดูก บำรุงกำลัง
- เมล็ดถั่วลันเตา รสมัน แก้ตับพิการ และม้ามย้อย บำรุงกำลัง
- เมล็ดถั่วลิสง รสมัน บำรุงไขมัน บำรุงเส้นเอ็น ขับผายลม บำรุงกำลัง
- เมล็ดมะม่วงหิมพานต์ รสมัน แก้โรคผิวหนัง ทำลายตุ่มตาปลา
- แก่นกันเกรา รสมัน บำรุงไขข้อ แก้ปวดเมื่อย เป็นยาอายุวัฒนะ
- หัวแห้ว รสมัน บำรุงกำลัง บำรุงครรภ์ บำรุงธาตุ เป็นยาอายุวัฒนะ
- หัวถั่วพู รสมัน บำรุงกำลัง แก้น้ำดีพิการ แก้ไข้
- น้ำนมแพะ รสมัน บำรุงธาตุไฟ แก้จุกเสียด แก้หืดไอ บำรุงกำลัง
- เลือดแรด รสมันคาว บำรุงโลหิต แก้ช้ำใน กระจายโลหิต
ตัวยารสหอมเย็น บำรุงหัวใจ ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- เกสรทั้ง 5 รสหอมเย็น แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้จับ ไข้เพื่อลม ให้เจริญอาหาร แก้โรคตา และบำรุงหัวใจ
- หญ้าฝรั่น รสหอมเย็น ชูกำลัง บำรุงหัวใจ ทำให้ชื่นใจ
- รากแฝกหอม รสหอมเย็น บำรุงหัวใจ แก้ไข้เพื่อดี
- น้ำดอกไม้เทศ รสหอมเย็น บำรุงหัวใจให้ผ่องใส
- ต้นเตยหอม รสหอมเย็น บำรุงหัวใจ ขับปัสสาวะ
- รากชะลูด รสหอมเย็น แก้ไข้อ่อนเพลีย แก้ล้มบาดทะจิต
- กฤษณา รสหอมเย็น บำรุงหัวใจ บำรุงตับ ปอด แก้ไข้
- กระลำพัก รสหอมเย็น แก้พิษเสมหะ โลหิต บำรุงตับ ปอด หัวใจ แก้ธาตุพิการ
- ขอนดอก รสหอมเย็น แก้ไข้เพื่อตรีโทษ บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับ ปอด และหัวใจ
- พิมเสนในปล้องไม้ไผ่ รสหอมเย็น แก้เสมหะ แก้ลม แก้หอบ หืด แก้โรคตา
ตัวยารสเค็ม ซึบซาบไปตามผิวหนัง ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- แก่นแสมทะเล รสเค็ม แก้กระษัย ขับโลหิต ขำน้ำคาวปลา ขับลม
- เปลือกตำลำพู รสเค็ม แก้โรคผิวหนัง แผลเปื่อย
- เปลือกต้นตะบูน รสเค็ม แก้บิด แก้ท้องร่วง สมาน แก้ไอ
- เปลือกต้นมะเกลือ รสเค็ม แก้กระษัย แก้พยาธิ แก้ตานซาง
- โคกกระสุน รสเค็ม ขับปัสสาวะ ขับมุตกิด แก้ไตพิการ
- ดินประสิว รสเค็ม ขับปัสสาวะ ถอนพิษ ขับลมในเส้น
- ใบกระชาย รสเค็ม แก้โรคในปาก ลำคอ แก้โลหิต
- ใบหอมแดง รสเค็ม แก้ไข้หวัด แก้โรคตา แก้ฟกบวมซ้ำ
- เกลือทั้ง 5 รสเค็ม แก้ไข้พรรดึก แก้ท้องมาน แก้เสมหะ แก้บิดมูกเลือด บำรุงน้ำเหลือง
- เนาวหอยจืด เผารสเค็มกร่อย ขับลมในลำไส้ ชะล้างลำไส้ แก้โรคกระษัย แก้ไตพิการ ขับนิ่ว ขับปัสสาวะ บำรุงกระดูก
ตัวยารสเปรี้ยว กัดเสมหะ ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- ใบส้มป่อย รสเปรี้ยว ชำระล้างเสมหะในลำไส้ ฟอกโลหิต
- ใบโทงเทง รสเปรี้ยว แก้เจ็บคอ แก้ฝีในคอ แก้น้ำลายพิการ
- ใบมะขาม รสเปรี้ยว แก้คูถเสมหะ ฟอกโลหิต
- ใบส้มเปรี้ยว รสเปรี้ยว แก้เสมหะ ฟอกโลหิตสตรี
- ใบมะยม รสเปรี้ยว แก้เสมหะ ถอนพิษ แก้ไข้เพื่อเสมหะ
- ลูกมะดัน รสเปรี้ยว ล้างเสมหะ ฟอกโลหิต
- ลูกมะเขือชื่น รสเปรี้ยว ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว
- ลูกมะอึก รสเปรี้ยว แก้ไอ ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว
- น้ำมะนาว น้ำมะกรูด , น้ำส้มซ่า รสเปรี้ยว กัดเสมหะ แก้ลม ฟอกโลหิต
- รากมะกล่ำทั้ง 2 รสเปรี้ยว บำรุงเสียง แก้ศอเสมหะ แก้ลมในลำไส้
ตัวยารสจืด แก้เสมหะและปัสสาวะ ตัวยาและสรรพคุณ เช่น
- ต้นผักกาดน้ำ รสจืด ขับปัสสาวะ แก้ช้ำรั่ว
- หญ้าถอดปล้อง รสจืด ขับปัสสาวะ แก้มุตกิด
- ราก และตาไม้ไผ่ป่า รสจืด ขับปัสสาวะ และแก้ไตพิการ
- รากต่อไส้ รสจืด แก้ปัสสาวะ และแก้ไตพิการ
- ตะไคร้น้ำ ตะไคร้หางนาค รสจืด ขับปัสสาวะ แก้ช้ำรั่ว แก้กระษัยกล่อน
- รากไทรย้อย รสจืด ขับปัสสาวะ แก้กระษัยไตพิการ
- รากแตงหนู รสจืด แก้ปัสสาวะพิการ แก้เสมหะ
- แก่นปรู แส้ม้าทลาย รสจืด แก้น้ำเหลือเสีย แก้พิษประดง แก้เสมหะพิการ
- ต้นขลู่ รสจืด แก้กระษัยกล่อน แก้ปัสสาวะพิการ
- เถาตำลึง รสจืดเย็น แก้ไข้ที่มีพิษ แก้โรคตา ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้
