ชื่อสามัญว่า : crocodile
ชื่อวิทยาศาสตร์ว่า : Crocodylus niloticus
จัดอยู่ในวงศ์ : Crocodylidae
เป็นสัตว์วัตถุที่นำมาใช้ทำยา อยู่ในกลุ่ม “สัตว์น้ำ” คือ สัตว์ที่เกิดและหากินอยู่ในน้ำ
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ดี, เขี้ยว, หนัง, น้ำมัน
สรรพคุณ จระเข้ :
- ใช้ดี สรรพคุณ ขับเลือดร้าย ขับน้ำคาวปลา แก้โรคตา แก้สันนิบาตหน้าเพลิง
แพทย์แผนไทยรู้จักใช้เครื่องยาที่ได้จากจระเข้หลายอย่าง ที่สำคัญได้แก่ เขี้ยวจระเข้ น้ำมันจระเข้ และหนังจระเข้ ดังนี้
- เขี้ยวจระเข้ เป็นเครื่องยาอย่างหนึ่งในพิกัด “เนาวเขี้ยว” อันได้แก่ เขี้ยวหมูป่า เขี้ยวหมี เขี้ยวเสือ เขี้ยวแรด เขี้ยวหมาป่า เขี้ยวพะยูน เขี้ยวจระเข้ เขี้ยวเลียงผา และงาช้าง พิกัดนี้มีสรรคุณแก้พิษร้อนถอนพิษไข้ ใช้เป็นทั้งเครื่องยาและน้ำกระสายยา
ในคัมภีร์ปฐมจินดาร์ให้ยาแก้ชางเด็กขนานหนึ่งเข้า “เขี้ยวจระเข้” และเขี้ยวสัตว์อื่นๆอีกหลายชนิด - น้ำมันจระเข้ ได้จากการเคี่ยวเปลว (ไขมันที่อยู่รวมกันบริเวณลำไส้) ของจระเข้ แพทย์แผนไทยใช้น้ำมันจระเข้ปรุงกับเครื่องยาอื่นตามตำรับ สำหรับทาแก้เคล็ดขัด ยอก แพลง ทำให้เส้นเอ็นหย่อนใน ตำราพระโอสถพระนารายณ์ มีโอสถขนานหนึ่ง คือขนานที่ ๖๙ สีผึ้งบี้พระเส้น เข้า “น้ำมันจระเข้” เป็นเครื่องยาด้วย
- ดีจระเข้ เป็นถุงน้ำดีของจระเข้ เมื่อแห้งมีลักษณะคล้ายดีงูเหลือม ปลายขั้วโตกว่าต้นขั้ว ขั้วฝักมีพังผืดติดมาก ตำราสรรพคุณยาโบราณว่า ดีจระเข้มีรสขม คาวมีสรรพคุณแก้สตรีที่คลอดบุตรแล้วโลหิตทำพิษให้จุกแน่น ขับน้ำคาวปลาและเลือดเสีย และทำให้ยาแล่นเร็ว น้ำดีจระเข้ใช้เป็นน้ำกระสายยาหลายขนานในตำรายาพระโอสถครั้งรัชกาลที่ ๒ ส่วนที่เป็น “ตำราโรงพระโอสถ” มีบันทึกการใช้ “ดีจระเข้”เป็นเครื่องยาในตำรับยาแก้โรคต้อทุกชนิดไว้ดังนี้ สิทธิการิยจะกล่าวถึงคัมภีร์ยา คือวิเศษสรรพคุณสำเร็จ อันอาจาริยเจ้าในกาลก่อนประมวลไว้ให้แก้สรรพโรคทั้งปวงต่างๆบกันมาในที่นี้จะว่าแต่สรรพคุณวิเศษ คือคณะสรรพคุณยา ซึ่งจะแก้สรรพจักษุโรคสมมุติว่าต้อนั้น โดยไนยดังนี้ ๑.ยาชื่อสรรคุณวุฒิ เอาพิมเสน ดินถนำสุทธิ บัลลังกุ์ศิลาสุทธิ โกฏทั้งห้า กระวาน ตรีกฏุก ตรีผลา รากกระพังโหม รากหญ้านาง รากชาเกลือ กะชาย ไพร หอม กะเทียม ขมิ้นอ้อย ชันกาด ดีงูเหลือม ดีจระเข้ ดีเต่า เอาเสมอภาค ทำเป็นจุณ บดด้วยน้ำมะนาว บดทำแท่งไว้ ฝนป้ายจักษุ แก้สรรพต้อทั้งปวงหายดีนักฯ ในศิลาจารึกตำรายาวัดราชโอรสาราม ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯให้จารึกไว้ตามผนังกำแพงศาลารายรอบพระอุโบสถวัดราชโอรสฯ เมื่อครั้งที่ยังทรงดำรงอิศริยยศเป็นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ มีตำรับยาขนานหนึ่งที่ใช้ “น้ำดีจระเข้” เป็นกระสายด้วย ดังนี้ อนึ่ง เอาโคนสัพรศ ย่าเกล็ดหอย ยาดำ หัวหอม เอาเสมอภาค ทำเป็นจุณเอาน้ำดีจระเข้ ดีงูเหลือม ดีตะพาบน้ำ เป็นกระสาย บดทำแท่งไว้ใส่ตา กัดต้อเนื้อต้อสาย ต้อรำใย หายวิเสศดีนัก ฯ
- หนังจระเข้ เป็นหนังของจระเข้ แพทย์แผนไทยใช้ผสมกับเครื่องสมุนไพรอื่นปรุงเป็นยาแก้ปถวีธาตุพิการ (ธาตุดินพิการ) เช่นยาขนาน ๒๙ “ยาแก้ปถวีธาตุพิการ” ใน ตำราพระโอสถพระนารายณ์ มีบันทึกไว้ดังนี้ ถ้ามิถอย ให้เอา หนังจระเข้ มูลโค นอแรด หอยขม เขากระบือ ยา ๕ สิ่งนี้ เผาเสียก่อน กระเทียม ลูกจันทร์ ดีปลี แห้วหมู เสมอภาค ทำเป็นจุณ ละลายน้ำร้อน กินพอควร แก้ปถวีธาตุพิการ อันให้เจ็บท้องหนักมิรู้วาย ได้กินยานี้หายแล ฯ